#iragarkikuriosoak01 (aurkezpena)

Ongi etorriak, noizbehinka konpartituko dudan iruzkin mota desberdin onetara; iragarki "kuriosoak", alegia (#iragarkikuriosoak). Berton iruzkin bakoitzeko iragarki bat "destripatuko" dugu. Zertan engainatzen gaituzten edota ze nolako trikimailu edo tranpa prestatzen diguten euren produktuak saltzeko intentzioz. Era berean, batzuetan legearen mugekin edota konpetentziaren baliogabetzearekin jolastuz; nola lortu nire produktua konpetentziarenak baino "hobea" dela sinestarazi. Eta askotan ere, sasi-zientziekin lakrikunkeriatan ibiltzearen ondorioz, gezurretan edota osasunerako arriskutsuak diren joerak bultzatzen ibiltzen diren. Ekiogu beraz, lehenengoarekin eta lasai, normalean ez ditugu ezagutza sakonik beharko, adarra jotzen ari zaizkigula detektatzeko.

Hona hemen, gaurko iragarki kuriosoa. Hasi aurretik, ni ez naiz nutrizionista (horretarako esparru horretan hezi eta diharduten profesional asko daude) baina iragarki hau ikusi eta sentsazio oso arraro bat jasatea ezin dut saihestu. 

Egosi dezagun salda; amatxo erosketetatik dator. Semeak, erositakoak saskitik ateratzen dizkio sukaldeko mahai gainean. Azenario eder-eder batzuk. Aza potolo bat. Zer gehiago? Saskiaren barnera sartzen zaigu kamera eta... zer daukagu hor? Aneto oilasko salda aurrez sukaldatua!!... eta hementxe dator hoberena: "%100ean produktu NATURAL eta FRESKOEKIN eginda"... aupa!! Hori horrela esatean, bi duda edo ezinegon suertatzen zaizkit:

• Alde batetik, gainontzeko oilasko saldek zer demontre dute? Ze pozoi klase daramate?
• Beste alde batetik, salda hau egiteko azenario %100 NATURALAK erabili badituzte, nolakoak dira azenario "ez-naturalak"? Edota soilik tarteko ehuneko batean naturalak direnak? Ezagutzeko irrikitan nago. Eta mesedez, ez dadila etorri transgenikoen aurkakoren bat, genetikoki eraldatutako azenarioak naturalak ez direnik esatera. Eztabaida horretan sartzeko egunik ez daukat gaur.

Eta bukatzeko gomendio txiki bat edo gogoeta "xume" bat: ez litzateke hobe izango, salda kartoi horren ordez, erosi dituzun azenario eder horiekin, aza potolo horrekin eta saskiaren barnean ikusi ditudan patatekin, zuk zeuk egitea salda bat? Denbora faltagatik? ya... en fin... nahikoa hitz egin dugu.

Eta kontuz, ez naiz sartu, eraketa edo osagaiei dagokionez, zeintzuk salda diren besteak baino hobeak edota txarragoak baloratzera. Horrek beste artikulu askotarako emanen luke eta gai hauetan adituak diren dietista-nutrizionistek esateko asko izango lukete irizpide fidagarriagoekin. Irakurlea zaren zu, nutrizio datuei dagokionez, zure irizpide profesionaletik aztertuta, iruzkindu nahi eta ahal baduzu, ongietorria eta oso baliagarria izango da.

1918. Gerra garaia eta nola grisa, gorri-odola baino berri txarragoa izan daitekeen

Beti gustatu izan zaizkit zientzia eta bestelako ikasketak, jakintzak edo materiak lotzen dituzten proiektuak; jakintza-alor anitzetakoak, alegia. Kasu honetan historia eta zientzia lotuko duen kontu batekin natorkizue. Dena Juan Ignacio Perezen (@Uhandrea) txio bat irakurtzean hasi zen. Umeen hilkortasun tasari buruzko erreferentzia bat lagatzen zuen eta esteka bat. Bertan klikatzean, mapa interaktibo oso interesgarri eta kezkagarria batekin topo egin nuen. Ezin geldi egon, kurtsorearekin urte desberdinetan zehar aurrera eta atzera, eta mapa mundialak, eremu desberdinen umeen hilkortasun tasaren berri emanen liguke. Koloreekin adierazita. Kolore gorriak, berri txarrak. Baina ez nuen pentsatuko inondik inora kolorerik ez edukitzea, ez zela askozaz hobea izango. Baina ez naiz gehiegi aurreratuko. Urratsez urrats joan gaitezen. Jolastu zuek ere mapa honekin! hementxe duzue.

Hilkortasun tasak gora eta behera, lurralde desberdinak ikertzen hasi nintzen. Kasu batzuen datu faltak (gris kolorea) ninduen arduratuta, bitartean. 2013. urtea ikertzen - gaur egundik gertuena, mapak aurkezten dituenen artean - Sierra Leona eta Angola ikusten nituen, eta ezin burutik kendu jaiotzen diren 1000 umeetatik, hiltzen ziren 160 inguru horiek. Askotan, hiltzea ez denean bizitzen jarraitzen dutenen egoera baino askoz txarragoa. Berri Txarrak taldearen abesti hura datorkit burura, "jakin nahi nuke ihes egin genuenok, benetan ihes egin genuen ala ihes egitearena, bizitzen irauteko atxakia hutsa izan zen".

Kolore gorri ilun horiek odolaren metafora; bertoko sufrimenduaren eredu. Sierra Leonan, gauzak ez zitzaizkien askozaz hobeto joango Ebola birusarekin, 2013ko bukaeran isiltasun letal batean zabaltzen joango zenean. Epidemia bortitz batean bilakatuko zen inguru haietan. Angolan berriz, malariak eta beherako bortitzek, gosea edo desnutrizioarekin batera beraienak egiten zituzten (dituzte). Klase diferentzia nabariegiak eta osasuna ta ur edangarriarekiko gertutasun urria, kontinenteko bigarren petrolio produktorea den honentzako.

Nola ez, momenturen batean bururatuko zitzaidan begiratzea zein urtetan izan zuen Espainiak umeen hilkortasun tasarik handiena. Zuek ere bilatu duzue? badakizue zein den urte hori? hemen duzue:

Halaxe da, bai. 1918. Ez bat lehenago ezta bat geroago ere. 1000 umetatik 415,46 hil egiten ziren penintsulan (kurtsorea gainean jartzen badugu). Kolore gorri-gorria. Gorri-odola. Bi galdera datozkit burura. Zuei baita? Seguru baietz. Ea bat egin dugun:

1.- Zer gertatu zen urte "madarikatu" horretan? Zerk bultzatu zuen hilkortasun tasa neurrigabeko horren erregistroa. Umeena soilik izango ote zen?

2.- 1918. urtean egonda, nola liteke horrenbeste herrialde daturik gabeko gris triste batean agertzea?

Tristuran murgildutako mapa baten aurrean nengoen. Txarra bazen hilkortasun tasa handi baten berri izatea, ez da gutxiago hiltzen zirelarik inork ez jakitea.

Compiègneko armistizioa irudikatzen zuen margoa

Iturria: Wikipedia

Ikerketa bat hasteko momentua ikusten nuen nik hementxe. Lehenengo galderarekin hasi beharra zegoen. Zer demontre gertatu zen 1918an? Historia pitin bat eginez, urte hartan Lehenengo Mundu Gerra bukatuko zen; Alemaniak aliatuekin, 1918ko azaroaren 11ean Compiègneko armistizioa, tren bagoi batean, sinatuko zuten arte eta, geroago, behin-betikoa izango zen Versaillesko Ituna (Estatu Batuetako presidente zen Woodrow Wilson-ek proposatutako bakea lortzeko 14 akordioetan oinarritua) izenpetu zuten arte, 1919ko ekainaren 28an.

Versaillesko Ituna. Iturria: Wikipedia

Alemaniak "zor handiak" - moralak, lurraldekoak, laboralak, politikoak, militarrak eta ekonomikoak - ordaindu beharko zituen hau guzti honen ondorioz (biztanleriak jakin ondo zekien eta itunaren aurkako mugimenduak egon ziren) eta horrek kaos berri batera bideratuko zituen pixkanaka-pixkanaka... Bigarren Mundu Gerrara hain zuzen ere. Kaos horretan murgilduta, Alemaniako biztanleriak "salbatzaile baten premia itsua" sentituko zuen. Der Führer edo buruzagi edota gidari baten beharra. Hara non Lehenengo Mundu Gerran, gas eraso baten ondorioz denbora baterako itsu geratu zen soldadu (mezulari) austriar batek bere aukera ikusiko zuen. Baina azken hau beste baterako lagako dugu. Ez gara aurreratuko. 1918ra bueltatuz, kontutan hartzekoa da, lehen aipatutako bake itunak zinatzen ari zirelarik, mundua beste gerra handi batean sartuta zegoela. Baina informazioa, estraofizialki mugitzen zen bitartean, ofizialki gutxi hitz egiten zen "guda" honi buruz. Gizateria eta organismo azelular txiki batzuen artean; birusak. Kasu honetan, gaur egun dakigun bezala, gripearen (A motako influenza birusa) H1N1 azpimota hain zuzen ere. Duela gutxi, garaian gaixotasun honengatik hildako gorputz izoztuetako laginetatik ebatzitakoa hizpide (bilaketa eta aurkikuntza hau, bioterrorismoa dela eta ez dela, polemiketatik aldenduta egon gabe, noski). Infekzio bat munduan zehar zabaltzen denean pandemia baten aurrean gaudela diogu. Hala gertatu zen 1918ko gripearekin. Espainiar gripea bezala izendatu zena ere.

Gerrak eta hildakoei buruzko datuen kontrola

Badirudi lehenengo galdera kokatu dugula; 1918an Espainiar gripea deritzona aurkitu dugu. Ekiogu bigarren galderari; zer dela eta munduko beste txoko "azpimarragarri" batzuen datu falta?

Gris kolorea. Garai hartan, Lehenengo Mundu Gudan sartuta zegoen gizateria. Sartuta, edo hobe irtetear esango bagenu, historikoki zehatzak izateko. Ez dakit historian adituek zer esango didaten, baina Lehenengo Mundu Gerratik ateratzearena, Bigarrenaren abiapuntu edo detonatzailea izan zela dirudi. Harira joan gaitezen. Lehenengo hau, Gerra Handia ere deitua izan zen; oraindik beste handiagorik ez zutelako bizi izan. Hala ere, gizateriak, askotariko interesak direla eta, Guda Handi hura "hobetzeko" gai zela erakutsiko zuen. Ez gutxietsi gizakion ergelkeria. Tamalez, hala izan da eta horrela jarraitzen du izaten. Baina hau, beste esparru batzuentzako aztergaia izango zen. Gizateriaren historia, garai triste eta lotsagarriz josita dago eta.

Soldadu estatubatuerrak gripeak jota. Kansas
Iturria: Wikipedia

Argi dagoena zera da, gudan murgilduta zeuden herrialdeek, euren "eraso eta defentsa lerroetan" zeuden hildakoen berri ez zutela eman nahi. Are gutxiago, mundu guztian zehar eta etsaiaren belarrietaraino, "soldaduen" kopuruaren gutxitzearen daturik ailegatzerik nahi. Ejertzitoen ahuleziarik agerian laga barik. Hona hemen egondako hildakoen berri ez izatearen zergatia; gerretan zenbait datuk, datu kritikoek batez ere, jasaten duten zentsura, alegia. Argi dago lurralde horietariko biztanleria, gripearen aldagai edo azpimota berezi horren ondorioz, gutxitzen zihoala. Datu sinple bat: Lehenengo Mundu Gerrak 15-17 milioi hildako suposatu zituen bitartea (soldadu eta zibilen artean), gripearen pandemia honek, 1918ko gripe pandemia edo Espainiako gripea deritzonak, 50-100 milioi hildako suposatu zituela estimatzen da ditugun azken datuekin. Gripe pandemia honek, 25 astetan zehar, hiesak 25 urteren buruan baino hildako gehiago suposatu zituen.

Gaur egun ditugun datuen arabera, Txinan bakarrik 30 miloi hildako egon ziren; momentuko biztanleriaren %35 inguru. Estatu Batuetan berriz, 675.000 hildako estimatzen dira; biztanleriaren %28. Espainia eta Erresuma Batuan, bakoitzeko 200.000-300.000 tartean ibili ziren.


Non izan zuen sorterria pandemia honek?

Argi dagoena, Espainian ez zela izan da. Leku aipatuenen artean Estatu Batuak eta Txina daude. Baina noski, gerra zela (berton murgilduta zeudenek batez ere), zituzten hildakoen inguruko datuen zentsuraren ondorioz, informazioa mutur batetik bestera ibili da askotan. Esan dugun bezala, hau da lurralde horiek mapan, datu falta adierazten duen gris kolore triste horretan adierazita egotearen zergatia. Eta, ikerketa honen ondorioz, gris horrek hildako asko eta asko estaltzen zituela dakigu. Baina Espainiaren egoera neutrala zela eta, "ez zegoen datu hauek zentsuratzeko beharrik". Munduan zabalduta zegoen gaixotasun kutsakor batek, Espainian hasi ez zen arren, datuak plazaratu zituen herrialdearen izena jaso zuen; gripe espainiarra.

Ikerketa eta informazio iturri askok 1918ko martxoaren 4ean kokatzen dute lehenengo kasua. Eta konkretuki Estatu Batuetan (Kansas). Oso denbora tarte txikian mundu osoan zehar zabaldu zen infekzioa.

Heriotzak eta datak erlazionatzen dituen grafikoa; 1918aren bukaeran metatu ziren.
Iturria: Wikipedia

Pandemia bilakatzera ailegatuko zen

Hildakoen artean noski, soldaduak ere baziren. Hildakoak - ulertu itzazue nire hitzak ondo - ez ziren kutsatutakoak baino kezkagarriagoak. Nork daki mundua gerran egoteak eta ozeanoaren alde batera eta bestera tropen mugimenduek, epidemia zabaltzen lagundu ez ote zuten. Hau da, pandemia batean bilakatzen. Galdera inozoa... dudarik ez horrela izan zela. Gripearen birusak transmisio edo infekzio bide eraginkorrena dauka, birusen erreinuan; airearen bidezko transmisioa. Eztul edo doministiku eta listu tantatxo txikietan bidaiatzen du hurrengo ostalari baten arnas bideetako zelulak infektatzeko prest. Listo! Gaixotasuna zabaldu dugu! Listuarekin kontaktuan egon diren azalerak (hitz egitean erortzen diren listu tantatxoak, eskuak ahotik gertu izan ondoren ukitutakoak,...) ere infekzio bideak izan daitezke.

Material gehigarria

• 1. Bideoa: Nola zabaltzen da eta nola infektatzen du organismoa. Hemen.
• 2. Bideoa: Birusak duen zelula ostalari bat infektatzeko mekanismoa. Hemen.

Gainera momentuko egoerak eta interesek, zientzia eta teknologiaren ikusmirak aldatzera bultzatu zuten. Non egongo zen diru eta ahaleginen inbertsio handiena? Aurrerakuntza militarren garapenean, noski. Beraz birus baten aurkako gatazkak garrantzia galtzen zuen Gerra Handiarekin alderatuz. Hildakoen datuen "omisioak" benetako arrisku egoeraren ezaguera galarazten zuen. Mundua ez zekien zenbaterainoko etsaia zuten aurrean. Ez zekiten bere inperio biriko kutsakorrak noraino ireki zituen bere hegoak.


Zer da gripea?

Askotan esan dugun bezala, gripea birus bat da. Influenza birusa. Birusak organismo azelularrak dira eta, zelula bat infektatzen ez duten bitartean (biriona; ahalmen kutsakorreko partikula birikoa), metabolikoki inerteak direla esaten dugu. Hau da, jarduera metaboliko bat aurkezteko (funtsean, ugaltzeko; erreplikatzeko, alegia) infektatutako zelula hostalari baten tresneriaz baliatu behar dira. Birus honentzako zelula ostalari aproposenak, arnas bideetako ehunetako zelulak dira.

Iturria: Gaixotasunen Prebentzio eta Kontrolerako Zentroa
Urdina: H, Gorria: N, Morea: kanal ionikoak eta
RNP: konplexu ErriboNukleProteikoa, hau da,
RNA zatiak nukleoproteinaz inguratuta helikoidalki
(3 polimerasa azpiunitaterekin batera)

Ortomixobirusen (Orthomyxoviridae) familiako birus bat da eta 3 mota nagusitan sailka ditzakegu ezagutzen ditugun azpimota guztiak; A, B eta C. Normalean gizakion artean eta urtaroka datorkigun mota, A izaten da. Bildukina dauka kanpotik inguratzen. Birus honek, bildukina den mintz horretan, bi glukoproteina (gp) mota oso garrantzitsu aurkezten ditu; hemaglutininak (H) eta neuraminidasak (N). Molekula hauek, birusak zelula ostalarian lotu eta hau infektatzeko gaitasunarekin erlazionatuta daude. Bi proteina hauek ematen diote gripearen birusari aldakortasuna edo aniztasuna (birusaren azpimotak). 16 H eta 9 N klase identifikatu ditugu momentura arte. Hauek guzti hauen konbinazioz ezagutzen ditugun influenza birusaren azpimota guztiak identifikatu ditugu. Adibidez, badirudi 1 motako H eta 1 motako N zuen azpimota izan zela 1918ko pandemia sortu zuena; H1N1, alegia. Gp hauen egituraren barnean ere aldaketa desberdinak egon daitezke, aniztasuna handituz. Molekula hauek sortzeko informazioa (beste 10-12 proteina inguru desberdinekin batera) dituen 8 RNA zatietan darama. 8 RNA zati (ssRNA -) nukleoptroteinak (np) deritzen monomeroz kapsulatua.

Datu gehigarriak

• Gehiago jakin nahiko zenuke neuraminidasa eta hemaglutininei buruz?

NA eta HA deritzen RNA zatiek, bakoitzak neuraminidasa (N) eta hemaglutinina (H)
kodetzeko informazioa daramate, urrenez-urren. Iturria

Iturria: microBIOblog

Hau ikusita, 8 zati horien konbinazio desberdinetan, birusaren aniztasuna egongo litzateke. Hau da, RNA konbinazio desberdineko bi partikula birikok zelula berbera infektatzen badute, "nahasketa" horretatik (errekonbinazioa) suertatu daitezkeen birus berrietan konbinazio berriak egotera eraman gaitzake. Mehatxu beri bat? Gainera birus hauek duten material genetikoan, mutazioak gertatu daitezke zelula ostalariaren barnean erreplikatzen (ugaltzen; birusaren kopiak sortzen) dauden bitartean. Honek ere, birusaren azpimota berriak agertzera bidera gaitzake, horrek izan dezakeen birusarentzako ahalmen edo ezaugarri berrien agertzearekin batera. Kasu batzuetan, mutazio hauek ondorio negatiboa ere izan dezakete birusentzat eta euren erasoa edo indarra mugatu. Sortu duten epidemiaren desagertzeraino, alegia.

Aldakortasun - mutazioak eta errekonbinazioak edo berrantolaketak - guzti honen ondorioak?

1. Urtero txertoa aldatu behar dugu momentuan dauden birusaren azpimota guztien "mix" bat eginez txertoan. Beraz horregatik ezin dugu behin betiko txerto horri buruz hitz egin momentuz, aldakortasun tasa oso altuko birus bat da eta. RNA duten birusak orokorrean, berez izaten dira oso aldakorrak.
2. Hegaztiena soilik zen birus bat, "bat-batean" gizakia eta beste ugaztun batzuk infektatzeko gaitasuna eskuratu dezake (1918an gertatu zen bezala, besteak beste). Nabarmentzekoa da birus hau hegaztien birus bat dela. Bertan dauka bere genetika zabalduta. Noizbehinka aldaketaren bat jasotzen duelarik eta gizakira "saltoa" ematen duelarik.

Ondo da. Baina urtero gripearen birusa daukagu inguruan eta sintoma arruntak gora behera ez du ez pandemiarik ezta hilkortasun tasa handirik suposatzen. Beraz...


Zer zeukan berezi 1918ko H1N1 influenza birusak?

1918ko H1N1 birusak infektatzen zuen pazientearengan neurrigabeko erantzun immunologiko bat pizten zuen. Hantura erantzun ikaragarri eta letal bat. Zelula immunogenikoek zitokinak (zitosinak) deritzen bitartekariak askatzen dituzte agente patogeno baten aurrena. Zitokina hauek, hantura prozesua bideratu eta gainontzeko babes zelulen erakartzea (kimiotaxia eremu kalteturaino) bermatzen duten molekulak dira. Gripe honek aparteko ahalmen immunogenikoa zeukan. Arnas bideak infektatzen zituenean, kaltetutako ehunetako zelulek eta sistema immunologikoko zelulek, inolako neurririk gabe eta kopuru ikaragarrietan zitokinak askatzera bultzatzen zituen. Honi zitokinen ekaitza deitu zaio. Arnas bideak blokeatuko zituen gehiegizko hantura pairatuko zuten pazienteek eta zelula immunogenikoen itzelezko presentziak, ehunak konpondu beharrean, gehiago kaltetuko lituzke. Primerako "paradisua" beste patogeno batzuen bigarren infekzio bat pairatzeko.

Aadina eta hilkortasun tasa erlazionatzen.
Iturria: Wikipedia

Datu kuriosoa: 25 (20-50) urteko gazteen artean egon zen heriotza tasa altuena. Baxuena berriz, ume eta adinekoen artean egon zen. Zergatia euren adinarekiko sistema immunologikoaren "egoeran" oinarritzen da. Hau da, 25 urteko gazteen babes sistema oso "indartsua" zen. Printzipioz ezaugarri hona dirudien bitartean, honek kasu honetan kontrako emaitza izan zuen; zitokinen ekaitza askozaz "indartsuagoa" eta beraz, ondorio larriagoak. Logika hau jarraituz, umeen eta adineko pertsonen sistema immunologikoak, ez zeukanez horrenbesteko "heldutasunik" kasu batean eta ezta horrenbesteko "eraginkortasunik" bestean, ez zituen horren larriak ziren efektuak suposatu.

Kontutan izan beharrekoa ere, efektu autoimmune horren ondorioz, pneumonia bezalako zailtasunak pairatzen zituztela gaixo hauek. Askotan azken honek hiltzen zituelarik. Pneumonia, sistema immunologikoa egokiro funtzionatzen ez aritzeaz baliatzen diren bakterioek eragiten dute (oportunistak), horrela pazientea infektatuz. Bigarren patogeno honen aurrean, pazientearen babeserako gaitasuna eta estrategiak, nabarmenki murriztuak suertatuko dira.



Urteroko gripearen inguruan, zer?

Munduko Osasun Erakundeak 250.000 eta 500.000 hildako estimatzen ditu munduan, urtero gripe arruntaren ondorioz. Urtaroko Gripeari buruz ari gara. Noski, gripeari gehitzen zaizkion bestelako konplikazioen ondorio dira heriotza hauek. Hemen duzue Osakidetzak aurten prestatu duen txertaketa kanpaina. Berton ikus dezakezue zeintzuk diren arrisku taldeak; hau da, txertoa jaso beharko luketenak adinaren edo egoeraren beste faktore gehigarrien ekiditeko asmoz. Aurretik esan dugun legez, aurtengo gripearen birusaren aurkako txertoa, inguruan dabiltzan azpimota guztien "nahasketa" bat izango da. Horrela infektatuko gaituen azpimotarekiko immunizatuak egongo gara, edota birus desberdinen konbinazioz sortu daitekeen eraldaketekiko.



Materialak gripearen inguruan:

• Gripearen birusaren 3D errepresentazioa
• Gripearen birusa - ViralZone -
• microBIOblog-en gripeari buruzko Twitter bidezko kurtso paregabea.
• Gehiago jakin nahiko zenuke neuraminidasa eta hemaglutininei buruz?
• Informazio ugari 1918ko gripe pandemiaren inguruan (ingelesez)
• Lehen Mundu Gerrari buruzko informazio zientifiko-teknologiko gehiago nahi izatekotan, Josu Lopez-Gazpiok idatzitako artikulu bikain hau irakurri dezakezu.

Egitura birikoak Platanus hispanica-ren fruituetan?? #naturaikasgela

Gogoan gordetzen dut, eta ondo gorde ere, aitonarekin batera, zuhaitz hura etxe ondoko lorategian landatu nuenekoa. Gogoan dut lorategi hura ere. Auzokide guztiak esertzen ziren zuhaitz haien gerizpean, euren egun eta tirabirei buruz berbetan. Auzo osoak konpartitzen zuen lorategia bazen ere, nire aitak eta aititek inausten zituzten arbolak. Belarra ere, eurak mozten zuten. Euren esku hartu zuten ardura hori. Egia esan, nik askotan laguntzen nien, baina behartuta. Mutil koskor bat baino ez nintzeneko momentu hartan, ez nekien ze nolako saminez oroituko nituen bizipen haiek urte batzuk geroago. Ezta nire memorian izango zuten, eta betirako izango duten pisu ikaragarria ere. Zenbat damutzen naizen momentu haiek behar bezala disfrutatzen ez jakiteagatik. Alegia, behar baten moduan bizi izana. Zenbatezina, orain emango nukeena une horiek berriro bizitzeko aukera izango banu... Ez nuke beharrez edo nekez egingo, ez. Ezta gutxiago ere.

Urte batzuk pasatuko ziren, herbario bat egiten hasiko nintzenera arte. Landatu genuen zuhaitz hura, isil-isilik, handitzen eta sendotzen jarraitzen zuen. Ordurako nire buru eta bizi-filosofiari buelta gutxi batzuk emanda nengoen. Orain dudan oroitzapen preziatuenen artean, aitte, aittitte eta hirurok herritik bueltaka genbiltzanekoa da, topatzen genituen zuhaitz eta zuhaixka guztien hosto, fruitu, lore eta enbor-azal zatiak biltzen. Aititeren "botanika klase" interesgarriak adi entzuten nituen bitartean. Fruta-arbolen txertaketaren inguruan ere asko irakasten zidan, baina hori beste baterako lagako dugu, transgenikoen aurka eta orokorrean, bioteknologiaren kontrako argudioak dituztenekin solasean aritzeko.

Bildu genituen laginen artean auzoko lorategiko zuhaitz horietan erreparatu genuen, nola ez. Urteak atzera elkarrekin landatu genuen zuhaitz horrek, gora egin zuen. Ederra litzake bere laginak hartzea herbarioaren osotasunean gordetzeko. Hara non, auzoan horrenbeste itzal-ordu eman zizkiguten zuhaitz haiek Platanus hispanica zuten izen zientifikoa. Gaur egun, gutxi batzuk baino ez dira geratzen auzoan egindako espaloi handi baten obra berri batzuen ondorioz. Platanondoak ez ziren noski, baina fruitu esferiko ederrak garatzen zituzten. Ezin herbarioaren orriak ondo itxi fruitu demonio horiek hartzen zuten bolumenagatik.

Urte dezente pasatuko ziren irailaren amaieraren arratsalde hotz batean, txakurrarekin paseatzen nengoela, nire begirada zuhaitz honen fruitu erorietan erreparatzen geratuko zen arte. Berriro fruitu hura nire begiradaren aurrean. Oraingoan aitonaren botanika klaseak, oroimenean baino ezin ziren entzun. Baina ez zen ez, botanikaren ikuspuntuak begirada blokeatu zidana. Edo bai? zergatik ez? edo artearen sareak lotuta neukan? Naturan topatzen dugun edertasun neurrigabekoa. Gure ingurunean dauden marra eta lerro hunkigarri eta ederretan antzekotasunak topatzeko beharra. Edonon topatu daitekeela irakaspen eder bat frogatuz. Metaforak metafora, zientzia eta artea elkartuz, imajinazio edota fantasia pittin bat gehituz batzuetan, ikusi, ikasi eta disfrutatu dezakegun hori guzti horretan barna gidatzen.

Geometria erakusketa paregabea. Fruitu hura begiratuz birus "beldurgarrien" itxura zeukala iruditu zitzaidan. Itxura baino ez zen arren, birusen egitura irakasteko estrategia modura erabiltzea bururatu zitzaidan. Egia esan geometrian izan ezik, ez du bestelako parekotasunik. Baina bere edertasunak liluratu neukan.

Irudian ikus dezakegun bezala, nukleokapsida deritzogun barneko egitura hori, zurruna da zuhaitzaren fruituaren kasuan (poliantokarpoa), eta bertara atxikituta kanporantz, hazia gordetzen duten egitura bitxi piloa (akenioak). Birusaren metaforan berriz, hazi modura material genetiko birikoa izango genuke eta egitura zurrun horren periferian kokatua egon beharrean, barnean egongo litzateke, kapsidaren barnean alegia.

Adibide hau, bildukia duen birus batena izango litzateke. Hau da, mintz plasmatiko batez inguratuta edo bilduta dauden birusak.

Jakin nahi baduzu gehiago birusei buruz klikatu hemen

Baina desberdintasun eta zehaztasunak alde batera, txikitan landatu nuen zuhaitz horren fruituek, naturaren edertasuna nire ikasleekin konpartitzeko beta eman zidaten. Hala da bai, aitonarekin batera, etxe ondoko lorategian landatu nuen arbola Platanus hispanica bat izan zen. Eta gogoan baduzue, lehen esan dizuedan bezala, lorategi hura espaloi handi batengatik ordezkatu zuten. Hala ere, bi eremu txiki mantendu dituzte eta zuhaitz gutxi batzuk salbatu dira. Eta, aittitte, han jarraitzen du elkarrekin landatu genuen hura. Han jarraitzen du.

Zauden leku horretako lorategiak eder izango dituzulakoan...

Histamina; hantura prozesuarentzako baliza, ozeanoaren handitasunean

Tituluak berak, hasi aurretik, definitu beharreko bi kontzeptu azaleratzen ditu; histamina deritzon molekula eta hantura (inflamazio) prozesua. Beste askotan bezala, oraingoan ere immunologiari buruz berriketan ari gara. Konkretuagoak izateko, gure sistema immunologikoak daukan eta ohikoa den berezko erantzun bat, hantura hain zuzen ere. 

Immunologiari buruzko sarrera minimo bat behar baduzu, hona hemen duela denboratxo bat idatzi nuen sarrera.

Hantura prozesua, gure gorputzak gatazka edo arriskuren bat detektatzen duen eremua handitzen dueneko gertaera da. Gertaerak plurala erabiltzea hobe nuke, izan ere jazoera desberdinak dira (eta askotan, hauen kate-erreakzioak) eremu konkretu baten handitzera garamatzatenak.

Baina, nola demontre daki gure gorputzak zein eremu konkretu handitu behar duen? Nola daki non ari diren suertatzen istiluak gure gorputzaren ozeanoaren handitasun honetan? Zer seinalek ematen du abisua? Nork sortu edo piztu edo "askatu" egiten du seinale edo baliza hori? Erantzuna ez da bakarra, baina hemen kokatuko genuke gure seinale molekular protagonista; histaminak (bestelako hanturaren bitartekarien artean). 

Azken finean, zertan datza hanturak azaleratzen duen gertakaria? Kalte edo arazoren bat (alergeno, antigeno orokorrean edo bestelako ehunetako kalteak erreduren edo kolpeen ondorioz, adibidez) egon den eremua seinaleztatu eta odol fluxu handia bideratu bertara. Odol horrek, eremu horren babes eta konponketarako medio molekular eta zelularren hornidura eskainiko du. Horrenbesteko odol fluxua egoteko, odol-hodien dilatazioa eragiten da eremuan (ardura handi bat histaminak dauka). Dilatazio horrek eta bestelako plasma edo likidoen etengabeko mugimenduak, eremua handitzen du; inflamatu. Hantura da hori. Bitartean, makrofago eta neutrofiloek (elementu kaltetuak edota arrotzak jaten eta suntsitzen espezializatuak dauden zelulak), egon daitezkeen hondakin eta patogenoak fagozitatu eta ingurua atonduko dute. Plaketek, odol jario (galera) posibleak ekidingo dituzte odolaren koagulazioa eta zaurien estaldura bideratuz euren agregazioari esker. Odolak dakarren mantenugaien hornidurari esker, ehun horretako zelulak berrituko dira ere. 

Hemen duzu. Hau izango litzateke hantura ematen denean, gure gorputza benetan egiten ari dena. Baina ez zenuke gehiago sakondu nahi? Zure eskuetan dago. Zuren jakin-mina hemen geratzen da? Honaino besterik ez? Jarraitu irakurtzen, zure min horrek gehiago behar baldin badu. Seguru nago hala dela.

Gutariko askok entzun du, alergien aurrean eta, histaminen aurkako (antihistaminikoak) botikak errezetatzen dizkigula medikuak (hala uste badu). Alergietan, hanturak ematen dira azken finean (azalean edo mukosetan kasu; sudurra errinitisean,...). Mota askotarikoak dauden arren. Gure sistema immunologikoa alergeno konkretu batekiko sentsibilizatua badago, alergeno horrekin kontaktua egotekotan gure gorputzak histamina ugari askatzen du eremu horren hantura eraginez. Polena denean alergenoa adibidez, sudurreko edo begietako mukosekin kontaktuan, bertako hantura erreakzioa piztuko dute.

Has gaitezen. Jabetu zarete noizbait zauri bat egitean (azala urratu) zauriaren inguruneko azala gorritu egiten dela? ez bakarrik hori, ukitu ezkero - eta ukitu gabe ere, sentsazio hutsarekin - berotasuna sumatzen dugu. Baita handitasuna ere nabaritu dezakegu eremu horretan. Zer esanik ez, kolpe batekin ere. Handitu eta ubeldurak agertzen zaizkigu. Ba hauek hiru, gorritasuna, berotasuna, eta handitzea bera (laugarren bat, sentsibilitatearen galera, ere bai) izanen dira hanturaren sintoma nabariak; kanpotik sumatuko ditugunak. Baina, zeren seinale dira efektu hauek? Zer gertatzen ari da benetan nire barnean? Egia esan, pelikula epikoenek ere inoiz imajinatuko ez luketen gatazka odoltsu bat ari da gertatzen berton. Ez zenuke bertan egoterik nahi... edo bai? Nik behintzat ezingo nintzateke kanpoan geratu... sar gaitezen gatazka horren erdi-erdian. Animatzen bazara, oratu nere eskua eta bagoaz hantura prozesua elkarrekin ulertzera.


Hemen duzu laburpentxo bat. Ea zer deritzozun. Irudiaren ostean zenbakitutako pauso bakoitza banan-banan aztertuko dugu.

Hantura prozesuaren laburpena. Histaminaren sorrera eta funtzio ikus daiteke.

Goiko irudiaz baliatuz, joan gaitezen urratsez- urrats:

1. Lehenik eta behin noski, lesioa gertatuko da. Zerbaitek azala (lehenengo babes hesia) urratu, lesionatu (erredurak,...) edota, beste era batean esanda, patogeno (antigeno) baten sarrera ahalbidetuko da.
2. Lesionatutako ehunek (apurtutako zelulek,...) histaminak eta bestelako hanturaren bitartekari legez jardungo duten molekulak (prostaglandinak, serotonina, leukotrienoak, zitozinak...) askatuko dituzte (euren zitoplasmak kanporatuko direlako adibidez). Zelulek askatutakoak direnez jatorri zelularreko hanturaren bitartekariak deituko diegu.
3. Odolean bidaiatzen diren konplementuaren osagaiak deritzen proteina batzuk (berezko immunitatearen parte), arrotzen presentzian (zauritik sartu diren mikroorganismoak kasu) aktibatuko dira eta hauek ere hanturaren bitartekari bezala jardungo dira. Odolean (plasman) aske bidaiatzen diren molekulak direnez (besteak beste, antigorputzekin batera), plasma jatorriko (humorala) hanturaren bitartekariak deritze. Konplementuaren proteina hauek, antigorputz+antigeno konplexuaren presentzian, patogenoen (bakterioen) gainazalarekin kontatuaren ondorioz edo lektinen (manosaren hartzaileak) bidearen bidez aktibatzen dira. C3 eta C5 proteinak adibidez, C3a, C3b eta C5a, C5b proteinetan bereizten dira hurrenez hurren. C3a eta C5a, mastozitoen histaminadun besikulen degranulazioa bultzatuko dute. Era berean, C5a eremu kaltetura makrofago eta neutrofilo gehiago gerturatzeko seinale erakargarria (kimiotaxia) da ere (gero, neutrofiloak aktibatzeaz gain). C3b proteinak sartzen ari diren patogenoak opsonizatzen ("atxilotu", IgG-en laguntzaz eta makrofagoek fagozita ditzaten eraman) dihardute.
4. C3a eta C5a proteinek, hauekiko errezeptore berezi batzuei lotuz, mastozitoen degranualzioa (zelulon, zitoplasman prest eta histaminaz beterik dauden besikulen exozitosia) bultzatuko dute. Ondorioz hanturaren bitartekari (histamina gehiago batez ere) gehiago ingurunera askatua izango da.
5. Mastozitoen degranulaziorako pizkailu garrantzitsuena hala ere, gainazalean dituen Fc hartzaileek IgE erako antigorputz bat (patogeno edo alergeno bati lotua dagoen, noski) lotzen dutenean da. Antigorputz hauek odolean aske bidaiatzen dira sortu direnarentzako antigenoa noiz detektatuko duten zain. Getari. Antigeno horrekin izandako aurretiko kontaktu batean B linfozitoek sortutakoak dira.
6. Ehunetan zain ere, makrofago ugari daude. Hauen funtzioa patogenoak edo hondatutako egiturak suntsitzea izango da. Hauen aktibazioan C3b konplementuaren proteinek laguntzen dute. Odolean aske dauden beste antigorputz batzuk (Ig-G) zauritik sartzen diren bakterioak lotuko dituzte eta, makrofagoek, euren gainazalean dituzten Fc hartzaileen bidez, atxilotutako patogeno horiek heldu eta irentziko dituzte.
7. Ehunetan zelatan dauden makrofago hauek, patogenoa (antigenoa) detektatzen dutenean, fagozitatu (C3b proteinak horretan lagundu edo aktibatzen ditu) eta hanturaren bitartekari gehiago askatzen dituzte; histaminak alde batetik eta neutrofilo eta linfozitoentzako seinalizatzaile eran diharduten molekula batzuk (kimiozinak) bestetik; hauen presentziak neutrofiloak eta linfozitoak erakarriko ditu ingurune kaltetura (kimiotaxia).
8. Makrofagoek patogenoak eta kaltetutako egiturak suntsitzen dituzten bitartean eta mastozitoek histamina gehiago askatuko dute (plaketek askatzen duten serotoninarekin batera), eremuko odol hodien dilatazioa (basodilatazioa) eraginez. Horrela, odol fluxu handiago bideratuko da kaltetutako eremura (gorridura) zelula asko bilduz berton (metabolismo tasa altua; berotasuna). Gertatutako kalteak konpontzeko "ejertzitoa" ugarituko dugu horrela. 
9. Gainera, hanturaren bitartekariok, odol-hodien iragazkortasun ahalmena handituko dute eta hodien hormetan zehar neutrofiloak (ahalmen fagozitiko handia dutenak) kaltetutako eremura alde egingo dute (migrazioa; diapedesia). Iragazkortasun honi esker ere, likidoz (plasma) hornituko da ingurunea (gorputzeko eremu horren handitzea). Lekuz aldatutako fluido horretan, konponketak egiteko eta zelula "langileentzako" elikagaiak eta materialak egongo dira.
10. Plaketen agregaziorako faktoreak askatu (tronboxanoak,...) odola koagulatuko da. Odol galerak ekidingo ditugu eta berton egon daitezkeen bakterio edo patogenoen gorputz osotiko barreiatzeak galaraziko ditugu (sepsi sistemikoa ez gertatzeko)

Laburdura interesgarria, ezta? baina gehiago dago. Askoz gehiago. Haratago joan nahiko zenuke? Gehiago sakondu nahiko zenuke? Jarraituko dugu irakurtzen? Jakin-minak jota zaude? Aurrera orduan...

Hobeto kokatzeko, izendatu ditugun protagonista zelular eta molekularrak, labur deskriba ditzagun.

Osagai zelularrak (leukozitoak):

• Mastozitoak: Fc erako hartzaileak dituzte euren gainazalean. IgE antigorputzekiko espezifikoak dira eta inguruan Ig hauek bakterioren bat lotu ezkero, IgE bidez mastozitoen Fc hartzaileetara lotu eta histaminaz betetako besikulen askapena aktibatuko dute (degranulazioa: zitoplasmako kaltzio kontzentrazioak bultzatua). Konplementuaren C3a eta C5a proteina aktibatuek ere, mastozitoen degranulazioa aktibatuko dute. Zelula berezi hauek (basofiloekin batera) ehunetan daude gertakari hauen zain. Zelatan.
• Makrofagoak: Odolean dauden arren, ehunetan ere badaude. Hauek ere zelatan. Fc erako hartzaileak dituzte ere, baina kasu honetan IgG erako antigorputzekiko. IgG hauek bakterioren bat atxilotu ezkero makrofagoen fagozitosian lagunduko dute (opsonizazioa). Bakterioaren fagozitosia gehiago errazteko intentzioarekin, C3b konplementuaren proteina aktibatuak lagunduko du, makrofagoen CR hartzaileetara lotuko dena. Zelula hauek, arrotzen, hondakinen eta suntsitutako egituren fagozitosian berezituak daudenak, Toll erako hartzaileak eta M/F (manosa/fukosa) hartzaileak ere badituzte, bakterioen egitura bereziak detektatu ahal izateko. Aktibatzen direnean, zitokinak askatzen dituzte (kaltetutako eremuko endotelioko zelulak aktibatuko dituztenak bertan leukozitoen atxikipena gertatzeko) eta kimiozinak (leukozitoen erakartzerako molekula kimikoak; kimiotaxia deritzo)
• Neutrofiloak: Odolean bidaiatzen direnak, kaltetutako eremutik pasatzean, zitokinei esker, endotelioko zeluletan atxikituko dira (selektinei esker). Gero, histaminen efektua dela eta, odol hodien endotelioko zelulen artean iragazkortasuna handitua dagoenez, zeharkatu eta kimiozinen erakarpen efektuari esker, eremu kaltetura migratuko dute. Berton fagozitosian aktiboki arituko dira, bakterio arrotzen suntsitzean jardunez.

• Plaketak (leukozitoak ez diren arren): Eremu kaltetuko odolean dabiltzan plaketek serotonina askatzen duten. Honek, histamina legez, efektu basodilatatzeilea eta iragazkortasunaren handitzea dakar. Plaketek, plaketen faktore aktibatzaileen efektuaren ondorioz egiten dute hau. Faktore hauek kaltetutako endotelioko zelulek eta batez ere makrofago aktibatuek askatzen dituzte. Hauen agregazioak ere koagulazioa eta zauriaren estalduran lagunduko dute.

Osagai kimikoak:

- Zelulek askatzen dituztenak (hanturaren bitartekari zelularrak):

• Histamina: nagusiki mastozitoek askatuko dituztenak aktibatzen direnean. Egia esan, zelula guztiek askatzen dituzte neurri handiago edo txikiago batean, kaltetutako zelula epitelialak kasu. Makrofagoek ere bai. Honen papera, odol hodien handitzea (basodilatazioa) eta hauen iragazkortasun tasaren areagotzea da. Zelula epitelialek (NSZ bezala) H1 erako hartzaileak dituzte (histaminaren hartzaileak) eta histaminak, bertara lotuz, bere efektuak piztuko ditu itu zelula hauengan.

Histaminaren berezitasunak 

1. Farmako antihistaminikoak, histaminaren antagonista moduan dihardute eta bere hartzaileetara lotu daitezke histamina lotzea eragotziz. Horrela hanturaren prozesua baretuko litzateke. Oraingoan H1 erako hartzaileetan duten eragina interesatuko zaigu. Bi belaunaldi desberdinetan sailkatzen ditugu histaminaren aurkako botika hauek; lehenengo belaunaldikoek hesi hematoentzefalikoa zeharkatzen zuten, NSZ-ean eraginez (egun, loa eragiten dutela esaten dugu) hidroxizinak kasu (Atarax ®). Bigarren belaunaldikoek ordea (ebastina) ezin dute hesi hematoentzefalikoa gainditu, beraz ez dute efektu hauek eragiten NSZ-rengan. 
2. Hanturaren aurkako efektu hori H1 hartzaileei (epiteliko zeluletan eta NSZean) egozten zaien arren, H2 erako hartzaileak ere badira. Hauek urdaileko zeluletan daude. Histamina bertara lotzean, urdaileko jariakinen (azido klorhidrikoa) isurketan eragiten dute, jariaketa areagotuz. Antihistaminikoek beraz, H2 hartzaileetan ere eragin dezakete, histamina lotzea galaraziz, beraz urdaileko jariakinen bultzada baretuz. Gaur egun ultzera peptidikoaren tratamendurako erabilera baztertua izan da eta omeprazol bezalako protoi ponparen (urdaileko azidotasuna bermatzeko protoien ponpaketa egiten duten ponpak) inhibitzaileak erabiltzen dira; azido klorhidriko produkzio baxuago, urdaileko azidotasun arazo gutxiago. Baina hori beste gai bat izango litzateke, noizbait beraren inguruan arituko garelarik. Hau guzti honekin, galdera interesgarria datorkit burura; hantura prozesuetan, histaminaren eragina urdaileko jariakinen produkzioan, ez da izango babes mekanismo bat digestio aparatuan barrena, jakiekin edo, sar daitezkeen patogeno edo toxikoen suntsipenerako?

• Serotonina: Plaketek jariatzen dute eta, histaminak bezala, basodilatazio eta iragazkortasunaren areagotzean eragiten dute.

Basodilatazio eta iragazkortasunaren handitzea

1. Basodilatazioa: Odol hodiek, euren diametroa handituz, kaltetutako eremura odol fluxu handiagoa ailegatzea bermatuko dute. Horrela, odolarekin batera babes eta konponketa prozesuetan parte hartuko duten zelula eta bestelako partaide molekularrak bertaratuko dira. Era berean elikagai eta material desberdinez hornituko da eremua. Bertan dagoen aktibitate altuak, jarduera metaboliko asko suposatzen ditu eta horrek ere eremuaren berotzea (energia) suposatuko du. Odol metaketaren ondoriozko gorriduraz gain. 
2. Iragazkortasuna handitzen: Odol hodiak zelula epitelialez inguratuak daude. Hauen artean lotura hertsiak daude. Baina hantura prozesuan hauen arteko zirrikituen artetik odoleko plasmaren fluxua ahalbidetzen da. Horrela Neutrofiloak eta bestelako zelulak, kaltetutako eremura irten daitezke (baita odolean doazen monozito gehiago, gero makrofagoetan bilakatuko direnak). Era berean, elikagai eta bestelako hornidura materialez jositako likidoa (plasma) zeharkatu eta eremu kaltetua beteko du, azken hau puztuz. Honi edema deritzogu. Askotan, kalte hauetan zornea kanporatu daiteke. Likido honek zelula immunokonpetente, kaltetutako material eta bakterioetan (patogenoak) aberatsak izaten dira. Likido horrek egiten duen presioak, eremuko nerbio bukaerengan eragiten duenez, eremuko sentsibilitate galera dakar ondoriotzat.

• Prostaglandinak, Leukotrienoan eta Tronboxanoak (azido arakidonikoaren eratorriak): Mastozito eta makrofagoen (eta bestelako zelulen) mintz plamatikoko fosfolipido batzuen eraldaketaz (A fosfolipasa entzimaren bidez) azido arakidonikoa lortzen da (gantz azido bat). Honengan bi entzima jarduten dute; Lipooxigenasa (LOX) eta Ziklooxigenasa (COX). Azken hauek ezagunak dira. Geroago sakonduko dugu hauengan. Bi entzima hauen eraginez azido arakidonikotik, LOX entzimaren bitartez, alde batetik lipoxinak (LX), basodilatazioan eta monozitoen atxikipenean parte hartzen dutenak, eta bestetik leukotrienoak (LT) lortuko ditugu, kimiotaxian parte hartuko dutenak, eremu kaltetura zelula gehiago erakarriz (iragazkortasuna handitu), eta COX entzimaren bidez berriz, prostaglandinak (PG), mina, sukarra, basodilatazioa eta urdaileko babes mukosen bermatzeaz arduratuko direnak (azken hau, konkretuki prostaziklinek (PC) bermatzen dute egia esan), eta bestalde, tronboxanoak (TX), plaketen agregazioan eta beraz, koagulazioan parte hartuko dutenak.

COX entzimei buruzko berezitasunak 

1. Hasteko, esan beharra dago, kortikoideak erabiliz A fosfolipasa entzima inhibitzen dela beraz, "sustraietatik ebakiz", hantura prozesua moztuko genuke. 
2. Bi eratako COX entzima daude; COX-I (urdaileko, giltzurrunetako zeluletan eta plaketetan) eta COX-II (mastozito eta bestelakoz zeluletan). COX-I entzimak sortzen dituen TX, PC eta PG funtzio fisiologikoagoak betetzen dituzten bitartean (lehenago ikusi ditugu bakoitzaren funtzioak), COX-II entzimaren produktuak, bestelako PG eta inflazioaren bitartekariak izaten dira. 
3. Tronboxanoek koagulazioan laguntzen dutela esan dugu. Koagulazioaren funtzioa oso garrantzitsua da. Itxuraz, odol jarioaren etetea eta ondoriozko odol galera galaraztea izango litzateke. Eta hala da, baina horretaz gain beste funtzio garrantzitsu bat ere betetzen du, alegia zaurian edo kaltetutako eremuan odola koagulatuz, bertan egon daitezkeen bakterio edo bestelako patogenoen zabaltzea (odol hodien bidez gorputz osora) ekiditen da. 
4. Erabiltzen ditugun hanturaren aurkako farmakoak (antiinflamatorioak) COX entzima mailan eragiten dute. AIEE edo AntiInflamatorio Ez Esteroideoak erabiltzen dira ugarien. Gaur egun erabiltzen diren ohiko antiinflamatorioek, ibuprofenoa kasu, ez dute espezifikotasunik eta bi COX entzima motak inhibitu ditzakete. Honek, COX-II inhibitzearen ondorioz, efektu analgesikoa (mina gutxitu), antipiretikoa (sukarra gutxitu) eta antiinflamatorioa izango du (basodilatazioa murriztuz,...). Baina, eta hemen dator arazoa, COX-I ere inhibitzearen ondorioz, bestelako prozesu fisiologikoetan "kalteak" suertatuko dira. Adibidez:

- Urdaileko babes mukosaren mantenua bertan behera geratuko da. Horregatik gure amatxok edo aitatxok, ibuprofenoa hartzeko, aldez aurretik urdailean zerbait (jakiren bat bueltaka) izan behar genuela errepikatzen zigun. Urdaila lanean eta babestuta mantentzeko eta farmakoaren efektua baretzeko. Aspirinarekin (azido azetilsalizilikoa) ere berdina gertatzen da. Baina azken honek bigarren arazo bat ere dakar lotua.

- Kontutan hartu beharko dugu aspirinak COX-I entziman egiten duen inhibizio nabaria. Tronboxanoen produkzioa inhibitua suertatuko da eta gure odolaren koagulazio (egia esan, plaketen agregazioa) ahalmena behera egingo luke. Kontu handia beraz, sintrom bezalako farmakoak hartzen ari diren pertsonekin; odoljario (galera) kaltegarriak egon daitezke.

- COX-II espezifikoki inhibitzen duten farmakoak ere existitzen dira (COXIB; rofecoxib,...). Hauek ez lukete COX-I entziman efekturik izango eta giltzurrunetako eta urdaileko zelulak babestuak egongo liratekeen bitartean, COX-II entzimak bultzatuko lukeen hantura efektua gutxitua suertatuko litzateke.

• Zitozinak: Era askotako molekulak dira. funtzio ugariren artean, kimiotaxian laguntzen dute. Asko, makrofago aktibatuek askatutakoak dira. Adibide modura: 

1. Tumoreen nekrosi-faktorea (TNF): Sukarra (hipotalamo mailan), beste zitosinen askapena eta jangura eta pisuaren galera (anorexia edo kakexia) bideratzen duena. Hauek efektu sistemikoak (eragina gorputz osoaren mailan) izango lirateke. Lokalki ere (jariatzen diren eremura mugatuak) eragina izaten dute; basodilatazioa eta odol hodien iragazkortasunaren areagotzea. Koagulazioan (plaketen agregazioa) eta zelula mota askoren apoptosia (euren buruaz beste egitea) bultzatzen du.
2. Interleuzinak (IL-1 eta IL-6): IL-1 sukarra bideratzen du organismo mailan eta endotelioko zelulen aktibatzaileak dira lokalki. Koagulazioaren bitartekari dira ere. IL-6 berriz, linfozitoen aktibatzailea da eta antigorputzen askapena bideratzen du.
3. Interferoia (IFN) birusek eragindako infekzioetan hauen erreplikazio prozesuak oztopatzen dituzte.
4. Hazkuntza faktoreak: Makrofagoen aktibazioan laguntzen dute.

- Odolean aske doazenak (hanturaren bitartekari plasmatikoak):

• Konplementuaren osagaiak (proteinak): Hauek plasman aske doazen proteina batzuk dira. Patogenoen presentzian, besteak beste, aktibatu daitezkeenak. Adibidez C3a eta C5a proteinek degranulazioa aktibatzen dute mastozitoengan. C3b proteina berriz, makrofagoen fagozitosi lanean laguntzen dute (patogenoen opsonizazioan). Hauentzako hartzaile bereziak (CR) daude makrofagoen gainazalean. Babes mekanismoan parte hartuko duten beste zelulentzako seinale kimiko bezala ere dihardutela dirudi (kimiotaxia). Hau guzti hau kontutan izanda, gainontzeko konplementuaren osagai aktibatuak, elkarren arten lotuz, MEK deritzon (Mintzak Erasotzeko Konplexua) egitura eraikitzen dute. MEK egitura hau poro edo zilindro itxura dauka eta mintzak (bakterio arrotzena adibidez) zulatu ditzake. Hau ere, patogenoak akabatzeko mekanismo eraginkor eta zuzena izango litzateke.

• Zininak: Hemen, laburki, bitartekari entzimatiko plasmatikoak sartzen dira. Bradimizina eta fibrinopetidoek irgazkortasuna handitzen dute.  Plasmina, entzima proteolitiko bat da, konplementuaren aktibatzaile (C3 proteina, C3a eta C3b bilakatuz) legez dihardu.
• Antigorputzak (Ig): B linfozitoek askatzen dituzten elementu proteikoak dira (glukoproteinak) eta patogenoei (elementu arrotzek, orokorrean) asoziatutako patroi molekularrak (antigenoak) ezagutu eta atxilotu egiten dituzten molekulak dira. Horrela, patogeno horien suntsipenean lagundu eta errazten dute. Adibidez, makrofagoen fagozitosian lagunduz.

Garunari AAV troiar batekin iruzur egiten

Denbora asko hesi hematoentzefalikoaren inguruan bueltak ematen nabilela. Gogoan duzue? (Frodo eta Mordorren barneratzeko tirabirak eta ultrasoinuen trikimailuak). Komentatu genituen kasuak gogoan badituzue, gure farmako konkretuak, berez ditxosozko hesi hau gainditu ezin zutenak, nerbio sistema zentralean (NSZ) barneratzen laguntzeko teknikak edo bidezidorrak ziren. Kasu honetan farmako bat baino, gene batzuk barneratzeko teknikei buruz hitz egingo dizuet. Zer ari da esaten tipo hau? Geneak garunera eraman? Zertarako nahiko nuke gene arrotz batzuk nire garunera eraman?

Erantzuna erraza da. Berez terapia genetikoa edo gene-terapiaren kontzeptuarekin erantzungo nuke galdera multzo hori. Hau da, paziente baten gene eraldatu, mutatu, edota azken finean, akastunak, "ondo funtzionatzen" duten beste batzuengatik ordezkatzea. Farmakoak garunera eramatea zaila bazen, pentsa geneak eraman, zeluletan barneratu, hauen nukleoan barneratu eta genea akastunengatik ordezkatzea nolako "emozioz jositako" bidea izan behar duen. Mordorren sartzea ezin zen erraza izan, ez. Baina, egon une batez... ez al duzuen ezagutzen material genetiko zeluletan barneratzen duen mikroorganismorik? Pistatxo bat nahi? Egiten duen bizi zikloaren arabera, bere material genetikoa (geneak) "infektatutako" zelula ostalariaren DNA-n barneratzeko (probirus gisa) gai diren mikroorganismoak alegia? birusak noski!!! Gogoratu nahiko zenuke birus baten egitura?

Baina birusak ez ziren txarrak? Galdera hau beste noizbait eztabaidatuko dugu, baina bagoaz ikusten erantzuna ezezkoa dela. Birus guztiak ez behintzat. Eboluzioan ere, garrantzi handiko rolak bete dituzte.

Ba bai. Birus ezagun eta eraldatu batzuetan, guk nahi dugun genea sartu dezakegu eta gure itu zelulak infektatzen dituenean, "gure genean", infektatutako zelularen DNA-n barneratu eta berton, gene akastuna ordezkatuz, bere lana egiten hasi; gene horrek kodetzen duen proteina adierazten hasi. Horrela paziente horren gabezia (gaixotasuna edo sintomak) minimizatu edota guztiz sendatu dezakegu.

AAV birusen erabilera gene-terapian, hesi hematoentzefalikoa saihestuz.

Hesi hematoentzefaliko saihestu dezaketen birus hauei, AAV deritze ingelesezko adeno-asociated virus izenetik. Hitz gutxitan, birus hauen erreplikazioa (bizi zikloa) adenobirus (edo herpesbirus) baten laguntzaren menpekoa da. AAV-ak itu zelula infektatzen du eta bere genoma biriko txikia, probirus eran, ostalariaren genoman barneratua geratzen da latentzian (ziklo lisogenikoa). Adenobirus batek, zelula hori infektatzen duenean, honek dakarren gene laguntzaile (helpper) batzuen eraginez, AAV-ren probirus hori aktibatuko du, ziklo litikoari hasiera emanez; AAV-ren erreplika asko sortuko dira. Itu zelulatik askatu eta ostalari berrien bila abiatuko direlarik.

Baina, oraindik ez dut ulertzen zertan lagundu diezaguken birus honek? Eta nola dakigu hesi hematoentzefalikoa zeharkatzen duela?

Bigarren galderatik hasiko naiz. Ikerketa batzuk egin dira AAV errekonbinanteak erabiliz. Errekonbi... zer? lasai. Birusa eraldatu egin dugu eta bere genoman, ezaguna dugun proteina fluoreszente bat kodetzen duen DNA sekuentzia (genea) barneratu dugu. Pazientea (sagua) infektatzean, birus hauen itu zelulak neuronak izanik, hesi hematoentzefalikoa gainditu beharko luke neuronetara ailegatzeko. Hara non, saguen neuronetan, fluoreszentzia detektatu zutela. 

Orain bai, ulertu da, ezta? AAV errekonbinanteek (rAAV) hesi hematoentzefalikoa gainditzeaz gain, neuronak infektatu eta gure genea bertoko genoman barneratu zuten. Azkenik, gure geneak kodetzen duen proteina adierazten hasi da ere. Ikusi hemen artikulu originala.

Beraz, lehenengo galderara bueltatuz, zertarako balio dezake honek? berez, neuronetan kaltetuta dagoen gene bat, birus batean bidaltzen dugun batekin ordezkatu dezakegu. Honekin dena dago esanda, egia esan. Hala ere, gogoan izan, gauzak esatea egitea baino askozaz errazagoa izaten dela. Ikerketek aurrera egin beharko dute. 

Konkretuago, zertarako balio dezake honek? Adituen esanetan Alboko esklerosi amiotrofikoa (AEA), Parkinson gaitza, Alzheimer gaitza eta bestelako gaixotasun neuronal eta endekapenezko gaitzak sendatzeko balio dezake; "txarto" dabiltzan geneak "ondo" dabiltzan berri batzuengatik ordezkatuz.

Kontutan hartzeko faktoreak birus (bektore) egokien aukeratzeko:

• Bestelako gaixotasunik eragingo ez duena.
• Mugatzailea izaten da, birusen tamaina dela eta, barnean sartu daitekeen material genetiko zatiaren tamaina (base nitrogenatu kopurua; kbp)
• Ziklo lisogenikoa egin beharko du, bere material genetiko "birikoa" (egia esan, guk sartu diogun genearekin), probirus eran, zelula ostalariaren DNA-aren baitan barneratuko duelarik. Bertan gene hori(ek) espresatuak izan beharko dira.
• Birusaren espezifikotasuna kontutan hartu beharko genuke. Eraldatuz edo berez, gure itu zelulak, espezifikoki infektatuko dituelarik.
• Birusak (kapsidako proteinek) ez dute erantzun immunologiko bat piztuko (ez dira immunogenikoak izan behar). Birus adeno-elkartuen edo adenobirusekin lotutako birusen (ingelesezko AAV edo adeno-associated virus) ezaugarria da.

Erreferentziak

1. Supplementary Figure 7: AAV-PHP.B and AAV-PHP.A capsids localize to the brain vasculature after intravenous injection and transduce cells along the vasculature by 24 hours post-administration.
2. New Virus Variant May Advance Gene Therapy for Diseases Like Huntington’s
3. Delivering Genes Across the Blood-Brain Barrier
4. http://www.unav.es/ocw/genetica/tema12-3-1.html
5. Animazio oso interesgarri bat (erdaraz)
6. Gehiago sakondu nahiko bazenu

Moldatutako erantzun immunitarioa (apunteak)

Patogeno batek hasierako hesi ez-espezifiko guztiak (irakurri zeintzuk diren hemen; "berezko immunitatea") saihestea lortzen badu, azken erantzun bortitz eta espezifiko bat jasoko du; moldatutako erantzuna; patogeno konkretu horren aurka espezifikoki garatuko (moldatuko) den erantzuna, hain zuzen ere.

egin klik moldatutako erantzun
immunologikoko erantzuleak ikusteko

Hasi aurretik, eta oraingoan gehiegi ez luzatzeko, kontatuko ditugun bi pelikula hauen pertsonaia nagusiak ikusiko ditugu. Alde batetatik, pertsonaia zelularrak ditugu eta bestetik pertsonaia molekularrak. Erantzun immunologikoan parte hartzen duten zelulei, zelula immunokonpetenteak deritze. Hauen artean lerro linfoideko linfozitoak (T eta B motakoak) eta lerro mieloideko makrofagoak, ... Molekulen artean, zitosinen familiako interleuzinak (zelulen arteko komunikazioan dihardutenak) eta antigorputzak. Azken hauek, B linfozitoek sortuak dira eta antigenoekiko (patogeno bakoitzaren propio den molekula zatitxoa) espezifikoak direnak, azken hau lotuz patogenoa oso "atxilotzen" dutelarik.

ERANTZUN ZELULARRA

Hasteko erantzun zelularraz arituko gara. Erantzun mota hau, patogenoen zelulen barneko garapena ekiditeko erabiltzen dugu. Hau da, zelulen barneko hazkundea (birusen kasuan, zenbait bakteria,...) galarazteko. Arrotzak izan daitezkeen zelulak (organo transplanteetan kasu) edota organismoko zelula tumoralak suntsitzeko ere erabiltzen dugu.

Berton makrofagoak (zelula fagozitikoak eta antigeno aurkezleak direlarik; APC, antigen-presenting cell) eta T linfozitoak (laguntzaileak eta zitotoxikoak) parte hartuko dute. Euren arteko komunikaziorako inteleuzinak (IL) deritzen molekulak erabiliko dira.

Zelulen arteko lotura posibleak duten hartzailearen arabera. 
Originala ikusteko klikatu irudian

Antigenoak aurkezteko eta ezagutzeko, mintzeko egitura (hartzaile) berezi batzuk egongo dira "pelikula" honetan. Makrofagoek adibidez, histokonpatibilitate konplexu nagusia deritzon (MHC; major histoconpatibility complex) hartzaile bat erabiltzen dute antigenoak gainazalean aurkezteko. Gainontzeko zelula arruntek, baita MHC ak garatzen dituzte euren barnean gertatzen ari diren prozesuen berri emateko. Azken hauen kasuan I. motako MHC da eta makrofagoen kasuna II. motakoa (B linfozitoek ere badute).

Linfozitoek ere, euren hartzaile bereziak dituzte. Linfozito laguntzaileen kasuan (T4) CD4 deritzon hartzailea dute. Hau, II. motako MCH-ekin lotzen da (*TCR-ekin batera) antigenoaren ezagutzan aritzeko. T linfozito zitotoxikoek berriz (T8), CD8 deritzona dute. Hau, gainontzeko zelulen gainazaleko I. motako MHC-rekin lotuko da (*TCR-ekin batera) antigenoa non topatuko ote duen zain.

*Hartzaile hauetaz gain, linfozitoen gainazalean, benetan MHC hartzaileek erakusten dituzten antigenoen ezagutza eta loturarekin erlazionatutako TCR motako hartzaileak daude (T Cell Receptor; T linfozitoen Hartzaileak). CD4 eta CD8 hartzaileak, T linfozito mota bakoitzarenak espezifikoak direlarik.  

Prozesua pausoz-pauso ikusiko dugu ondoren, eta oraintxe ikusi berri ditugun kontzeptu txiki guzti hauek, lotu eta primeran ulertuko ditugu.

Erantzun Zelularra. Originala ikusteko klikatu irudian

1.- Patogenoa gorputzean sartu egin da hasierako hesi guztiak saihestu ondoren (zauri bat,...)

2.- Sarrera gunera bertaratu diren edota gorputzetik dauden makrofagoek organismo arrotza fagozitatzen dute. Hauek, zelula antigeno aurkezleak (APC) dira; hau da, fagozitatu duten egitura (patogenoa, molekula,..) prozesatuko dute. Prozesatu, egitura horretatik molekula zati esanguratsuena (antigenoa) bereiztea eta bere gainazalera eramatea esan nahi du; antigenoaren prozesamendua.

3.- MHC II motako hartzaile baten bidez (mintzean txertatuta) antigeno espezifiko hori kanpoaldera aurkeztuko du. Konkretuki linfozito laguntzaile (Th edo T4) bati aurkeztuko dio. Honek CD4 hartzailearen bidez antigenoa antzemango du. Makrofagoak  jariatuko dituen interleuzinak (IL) deritzen komunikaziorako molekula batzuen bidez, linfozito laguntzailea aktibatuko dute.

4.- Th aktibatuek T linfozito zitotoxikoak (Tc edo T8) aktibatuko dituzte (bestelako interleuzinak bitarte).

5.- Aktibaturiko Tc hauek infektatutako zelulen bila abiatuko dira. Hauek detektatzean* perforinak deritzen proteina batzuk jariatuz (efektu zitotoxikoa dute) zelula infektatua suntsituko dute.

Aktibatutako Tc-ek, infektatuak dauden zelulak "detektatu*" egiten dituztela esaten dugunean: pentsa patogenoa (birus bat kasu) zelulen barnean erreplikatzen hasiko dela. Zelulek, euren barnean prozesu konkretuak ari direnean gertatzen, antigeno espezifikoak azaleratzen dituzte MHC I motako hartzaileekin. Hauen bidez, demagun nolabait "aizu! hemen barnean hau gertatzen ari da!" esaten dutela. Antigeno hau makrofagoak prozesatu duena bada, ondorioz, aldez aurretik ikusitako prozesuaren bidez, hezita datozen Tc aktibatuek bilatzen dutena bada, CD 8 deritzon gainazaleko hartzailearen bidez, infektatuta dagoen zelularen MHC I.-ean dagoen antigenoa igartzen duenean bertan (TCR hartzailearekin batera), zelula hau suntsituko du.

Oharra: Gogoratu txerto bizi arinduen kasuan erantzun zelularra sortzeko gai zirela (humoralaz gain, noski), birus horiek barnean erreplikatzeko gaitasuna mantentzen zutelako, nahiz eta gaixotzeko gaitasuna inhibitua edo galdua izan. Gainontzeko txertoek, birus aktiboak (erreplikazioari dagokionez) ez izateagatik ez dira erantzun zelularrak sortzeko gai eta beraz, soilik humoralak sortzen dituzte.

ERANTZUN HUMORALA

Erantzun humorala. Zelula dendritikoak* barne;
irakurri amaieran hauen berri.Originala ikusteko klikatu irudian

1.- Patogenoak babes hesi guztiak gainditu eta organismoan barneratu eta zabaltzen dabil.

2.- APC zelulek patogenoa fagozitatu edo lotu eta aztertu egiten dute, bere antigeno espezifikoa determinatzeko (antigenoaren prozesamendua deritzogu).

3.- APC-ek, II motako MHC hartzaileekin antigenoa azalarazten dute euren gainazalean. Honi lotuz (CD4 hartzaileen bidez), T linfozito laguntzaileak (Th) aktibatuko dira aurkeztutako antigeno horrekiko. APC eta Th-en arteko komunikazioa interleuzinen bidez emango da.

4.- Th aktibatuek B linfozitoak aktibatuko dituzte beste interleuzina batzuen bidez (aldez aurretik ere, B linfozitoek patogenoarekiko kontaktua izan dute eta II. motako MCH-en bidez aurkezten dute antigeno espezifikoa). Nolabait esatearren, Th aktibatuek, antigeno hori arrotza dela "konfirmatzen" diote B linfozitoari, interleuzinen bidezko "hizkuntzan".

Hemendik aurrera, B linfozitoek 2 bide desberdin jarraituko dituzte:

5.- B linfozito batzuk, antigeno konkretu horren kontrako antigorputzak garatuko dituzte eta odol zirkulaziora askatuko dituzte euren burua zelula plasmatikoetan bilakatuz. Antigorputz aske horiek gorputzean zehar euren antigeno espezifikoaren bila abiatuko dira. Topatzen dutenean, berari lotuz, patogeno osoa (gogoan izan antigenoa patogeno konkretu bat markatzen duen molekula baten zatitxo konkretua dela) "atxilotuko" dute. Horrela patogenoaren suntsitzea erraztuko dute.

6.- Beste B linfozito aktibatu batzuk ordea, garatzen dituzten antigorputz horiek, askatu beharrean, euren mintzean txertatuak gordeko dituzte. Hauei memoria edo oroimen B linfozitoak deritze; hurrengo batean, patogeno horren presentzia organismoan detektatzean (2. kontaktua) erantzun humorala berriro egin beharrena, ezagutua izango da eta antigorputz horiekin oso azkar eta era eraginkor batean "suntsitua" izango da (izan ere, baliteke sintomarik ere pairatzeko betarik ez egotea).


OHAR BATZUK: Ikusitako pertsonaien inguruko laburpena prestatu dizuet.

Ikusi ditugun partaideen laburpena. Originala ikusteko klikatu irudian

ZELULA DENDRITIKOAK*

Humoralaren irudian "zelula dendritikoak" ikusiko zenituzten. Zelula immunokonpetente hauek, bai interesgarriak (gure liburuan ez dira agertzen). Zelula berezi hauek oso espezifikoak dira pategenoaren ezgutzan. Euren mintzean, asko laburtuz, TLR (Toll Like Receptor) erako hartzaile bereziak dituzte. Hauek, pil-pilean daude azken urteotan, euren espezifikotasuna dela eta. Izan ere, patogenoen "bereizgarri" diren egitura eta molekulak ezagutu ditzakete. Era askotako TLR-ak daude eta bakoitzak egitura konkretu bat detektatzen berezitua dago; bakterio gramnegatiboen LPS-ak, bakterioen flageloen flagelina, birusen kate bakarreko RNA molekulak, ... beraz, ikus dezakezuenez, APC bezala funtzionatzen dute eta gainera, patogenoa era askozaz espezifikoago batean antzematen dute. Honek, erantzun azkarrago, espezifikoago eta eraginkorrago bat bermatzen du.

Erantzun zelularrean ere parte hartu dezakete; hona hemen lehengo irudia moldatua.

Erantzun zelularra zelula dendritikoak barne. Originala ikusteko klikatu irudian.